26 de fev. de 2009

O segredo das Salinas do Ulló (I)

Morría o ano 1727 cando o preito que mantiña a dirección do Colexio de Xesuítas de Pontevedra cos veciños do concello de San Martiño de Vilaboa a propósito das Salinas do Ulló acadou o seu punto máximo de tensión. Estrañaba entre a poboación a repentina virulencia coa que os frades esixían a total exclusividade no dominio e uso das parcelas acoutadas ao mar así como dos terreos lindeiros, cando este non era o primeiro nin o único proceso que se seguía entre eles polo mesmo asunto e ata ese momento, malia as diferenzas, o que prevalecera fora a disposición ao entendemento.
Os problemas entre os veciños e o Colexio da Compañía viñan desde que se fixera efectiva a entrega da enseada do Ulló a través da concesión outorgada en Valladolid en setembro de 1693 por Melchor Mosquera e Pimentel, administrador xeral de Salinas do Reino de Galicia e Principado de Asturias, a Antonio Caraveo, provincial da Compañía. Este déralle poder e licenza ao P. Antonio Quindos, reitor do Colexio en Pontevedra, para aceptar a cesión da explotación salífera, poñela en funcionamento e organizar o seu comercio segundo o procedemento de estanco previsto nas Cédulas Reais. Nos anos seguintes, construíranse as enormes bancas de perpiaños que, a través de sólidas comportas, controlaban os movementos de auga no curso das mareas para obter o prezado mineral polo sistema de desecamento por evaporación. Complementariamente, edificáranse unhas cativas vivendas para os frades no lado oeste da explotación e habilitáranse camiños para o paso dos carros e as persoas.
Nun principio, as queixas dos veciños reducíanse a que o estacionamento das augas nas bancas producía o anegamento das veigas e pastos de sementar situados na contorna. A Compañía contraatacaba argüíndo que aqueles non mantiñan o debido coidado de camiños, gabias e correntes de auga, o que provocaba que o Ulló e demais regueiros que vertían na enseada chegasen cargados de maleza e entupisen as saídas. Con posterioridade, os veciños protestaron porque os frades se habituaran á práctica de vender o toxo, o xunco e a herba que se producían nos seus terreos, o cal non se correspondía co obxecto da concesión; polo contrario, estes produtos considerábanse propiedade comunal, como tamén a leña, piñas, batume e toda clase de aproveitamentos que daquela resultaban necesarios para a economía dos campesiños de Vilaboa, en particular os do lugar de Paredes, en cuxa demarcación se situaba a explotación.
O comercio de sal da enseada do Ulló resultou desde o principio cativo debido ao baixo rendemento dunhas augas que se amosaron cun escaso grao de salinidade e que, por riba, era difícil de optimizar pola forza do movemento das mareas. De resultas, dúas das tres salinas foron abandonadas ao pouco tempo de construídas. A dotación de relixiosos dedicados á recolleita do mineral reducírase ao mínimo. Incluso a única salina que quedaba en funcionamento, a chamada de Porto de Muíños, non producía o necesario como para merecer a atención escrupulosa dos xesuítas. O que ocorría no Ulló non era un caso único; polo contrario, era un vello mal que se repetía ao longo da costa galega: ao tempo que medraba a actividade pesqueira, a produción propia de sal, indispensábel para a conservación do peixe, seguía a ser manifestamente escasa, tendo que importar o prezado mineral de Portugal e da Bretaña francesa con gran dispendio económico. Tendo en conta isto, nun posterior chanzo da contenda xurídica, reclamaron os veciños a devolución dos terreos das Salinas ou, cando menos, o permiso para o aproveitamento integral de todo canto resultase útil para as súas facendas.

21 de fev. de 2009

O refuxio
Cada vez que comezaban os berros, Anabel íase refuxiar no dormitorio ou no sobrado. No sobrado dominaba o po, as táboas renxedoras, as tellas inseguras e numerosas especies de invertebrados e talvez de vertebrados; a nai negábase a entrar nel por cuestións hixiénicas e o pai, coas súas propias cismas na cabeza, non amosaba o menor interese. Daquela, convertérase para Anabel no territorio máis privado dentro da mansión. Alí descubrira tesouros sorprendentes e misterios innominados, que procuraba manter en segredo para a súa preservación ante a ocasional curiosidade dos maiores. Rodeada daqueles obxectos antigos, abandonados e esquecidos, sentíase tranquila, tamén esquecida, e feliz, e alí era capaz de pasar horas e horas.
O Xardín (páx. 397)

Non sei onde me tomou Monelle da man. Mais coido que foi unha noite de outono, cando a chuvia xa era fría.
–Ven xogar connosco –díxome.
Levaba no seu mantelo vellas bonecas, volantes de plumas murchas e fitas deslucidas.
O seu rostro estaba esbrancuxado e os seus ollos rían:
–Ven xogar –díxome–. Nós non traballamos nunca; xogamos.
Había vento e lama. Os empedrados brillaban. Ao longo dos tellados pingaba a auga incesantemente. No limiar dos comercios había nenas que aterecían. As lámpadas acesas parecían vermellas.
Monelle sacou do seu peto un dedal de chumbo, un pequeno sabre de lata e unha pelota de goma.
–Todo isto é para eles –dixo–. Son eu quen se encarga de mercar as provisións.
–E que casa tendes vós? Que traballo, que diñeiro, pequena...?
–... Monelle –completou a cativa, dándome un apertón de mans–. Chámanme Monelle. A nosa casa é unha casa onde se xoga: desterramos o traballo e as moedas que aínda nos quedaban; dérannolas para mercar doces. Todos os días saio a buscar nenos pola rúa; fálolles da nosa casa e lévoos. Agachámonos ben para que non nos atopen. As persoas grandes obrigaríannos a volver e quitaríannos todo o que temos. E nós queremos estar xuntos e xogar.
–E a que xogades, pequena Monelle?
–Xogamos a todo. Os máis grandes fabrican fusís e pistolas; os outros xogan coa raqueta, saltan á corda, botan a pelota. Algúns danzan roldas e cóllense da man; outros debuxan sobre os vidros as fermosas imaxes que nunca se ven e fan pompas de xabrón; outros visten as súas bonecas e lévanas a pasear, e os máis grandes contamos nos dedos dos pequenos para facelos rir.

A casa á que me conduciu Monelle parecía ter as fiestras tapiadas. Estaba afastada do camiño e toda a súa luz proviña dun profundo xardín. Xa alí, escoitei voces xubilosas.
Tres nenos viñeron saltando arredor de nós.
–Monelle! Monelle! –berraron–. Monelle volveu!
Ao verme, besbellaron:
–Que grande é! Saberá xogar, Monelle?
E a nena respondeulles:
–Axiña virán connosco as persoas grandes. Buscarán os nenos pequenos. Aprenderán a xogar. Darémoslles clase, e na nosa clase non se traballará xamais. Tendes fame?
Algunhas voces berraron:
–Si! Si! Hai que preparar o xantar.
Entón trouxéronse mesiñas redondas, panos coma follas de lilas, vasos tan profundos coma dedais e pratos resistentes coma cascas de noz. A comida consistía en chocolate e azucre esmiuzados; e o viño non podía correr nos vasos porque os frasquiños brancos, do tamaño do dedo meimiño, tiñan o colo demasiado delgado.
A sala era vella e alta. Por todas as partes ardían velas verdes e rosas nos minúsculos candeeiros de estaño. Sobre os muros, os espelliños redondos semellaban moedas transformadas. Non se distinguía as bonecas dos nenos, a non ser pola súa inmobilidade. Pois aquelas permanecían sentadas nos seus sofás ou, cos brazos en alto, arranxaban o cabelo ante pequenos toucadores, ou ben estaban xa deitadas, coa saba subida ata o queixo, nas súas camiñas de cobre. E o chan achábase inzado dese fino brión verde que se adoita poñer nos valados de madeira.
A casa parecía un cárcere ou un hospital: pero un cárcere no que se encerraba inocentes para impedirlles sufrir, ou un hospital onde a xente acudía para curarse do traballo da vida. E Monelle era a carcereira e a enfermeira.
A pequena Monelle miraba xogar os nenos. Pero estaba moi pálida. Quizais tivese fame.
–De que vivides, Monelle? –pregunteille de socate.
E respondeume simplemente:
–Vivimos de nada. Non o sabemos.
E botouse a rir. Mais achábase moi feble.
Foise sentar ao pé do leito dun rapaz que estaba enfermo. Despois de achegarlle unha das botelliñas brancas, permaneceu longo tempo inclinada, cos beizos entreabertos.
Algúns nenos danzaban unha rolda e cantaban con voz clara. Monelle ergueu un pouco a man e díxolles:
–Silencio!
Despois falou mainamente, coa súa doce voz:
–Coido que estou mala. Non vos marchedes. Xogade ao meu redor. Mañá, será outra persoa quen vaia buscar fermosos xoguetes. Eu ficarei convosco. Divertirémonos sen facer ruído. Shhh! Máis adiante xogaremos nas rúas e nos campos, e darannos de comer en todos os comercios. Agora obrigaríannos a vivir coma os demais. Hai que esperar. Teremos que esperar bastante.
Logo, Monelle engadiu:
–Querédeme ben. Eu quérovos a todos.
Pareceu que adurmiñaba onda o neno enfermo.
Os demais rapaces observábana, estricando a cabeza.
Unha vociña tremente dixo: "Monelle está morta". E fíxose un grande silencio.
Os nenos levaron onda o leito as pequenas velas acesas. E, pensando que talvez durmía, colocaron fronte a ela, como se fose unha boneca, arboriñas de cor verde claro talladas en punta e dispuxéronas entre os carneiros de madeira branca, coa ollada dirixida cara a ela. Despois sentáronse para observala. Pouco tempo despois, o neno enfermo, ao sentir que se arrefriaba a meixela de Monelle, púxose a chorar.

Marcel Schwob. O libro de Monelle.

14 de fev. de 2009

A vida dos ríos

– Os ríos, cando nacen, son pequenos. Igual ca os cans. Nacen no cumio da montaña, dentro das pedras, como a fonte da Pastoriza, que nace un regato nela. Xúntase a auga de moitas pedras e xa é un río. Logo vai caendo cara ao mar, coma o Dazo, velo? Non camiña porque non ten patas, niso é parecido a unha cóbrega. O mar é o lugar onde van dar todos os ríos. En Pontevedra hai un. Pero o mar, como pesa moito, esmágase por debaixo e vaise convertendo outra vez en pedras, moitas pedras, que se amorean nas ribeiras ata faceren unha montaña. E todo volve comezar. –Aí facía unha pausa–. Pero entón, o río corre cara ao outro lado, entendes? Cara a alá.

O Xardín (páx. 88)

6 de fev. de 2009

Bar La Italiana

Os clientes entraban no local escorrentando o frío con xestos de arrepío ao tempo que penduraban os abrigos dos colgadoiros. O ambiente amosábase cálido grazas á media ducia de estufas de gas distribuídas estratexicamente.
–Pero a calor humana é a que máis conforta. Estase ben porque o bar está cheo.
–Queixádesvos de vicio –dicía un serio Urbano Lugrís botando contra atrás na cadeira o seu corpo inmenso e esguío–. Frío de verdade, pero de verdade, o que se vivía no Estrela do Barbanza cando perseguiamos baleas no mar de Barents.
–Ti nunca perseguiches baleas, ou como é iso?
–Que non? Que cho conte Alvarito, el tamén estaba.
Cunqueiro, non menos enorme aínda que máis ancho, sorría coa vista perdida en dirección ao piano que soaba lánguido por entre as voces e os risos da clientela. Desde a fundación de La Italiana a mediados do ano anterior, o piano non deixara de soar ningunha tarde sobre o pequeno escenario, ata o punto de que as súas notas, melancólicas ou festivas, formaban parte ineludíbel da paisaxe do establecemento.
–Vostedes fixeron a pesca no Ártico? Non é certo.
–Xa o creo que si –contestou un dos mozos máis novos–, oínllelo contar máis veces. Ás ordes do capitán Akab.
–Entendo. Falamos de baleas literarias, de pescas míticas.
–Esa balea que está a pintar vostede no mural é Moby Dick?

–Dígallo, don Urbano, é Moby Dick?
–Que o diga Alvarito. Hoxe está moi calado, parece que só lle atende á música. Ei, mestre, cóntalles o da raza de baleas que falan en sete idiomas.
–Sete, o número máxico. E dominan os sete por igual?
–As que nós vimos –contestou o propio Lugrís– usaban o portugués en asuntos de meteoroloxía, nas que son moi sabidas as baleas. En francés, só versificaban. Falaban en ruso sobre temas de xerarquía e organización social, en alemán sobre filosofía, e comentaban en chinés mandarín as cousas do amor e o sexo. E aínda besbellaban dous idiomas que nós descoñecemos, un parecía que para a intendencia cotiá e o outro para os pormenores da navegación.
–E como ían pescar baleas ao mar de Barents? Os baleeiros de Cangas e Bueu péscanas a menos de sete millas da costa. Míranse pasar desde o monte Facho, non cómpre ir tan lonxe.
–Seguro que capitaneaba o barco Ulises Fingal.
–Non nesta ocasión. Nós viaxabamos ás ordes do capitán Augusto Sabarís, de Baiona. En realidade, andabamos á captura do bacallau. Eran tempos difíciles, Alvarito e eu vímonos obrigados a ausentarnos do país por uns asuntos de faldras. Era a comezos de marzo.
–Asuntos de faldras? Non pode detallar máis?
–Eu sei de que faldras fala –aclarou Francisco del Riego–. Non eran de moza nin de vella, nin de condesa nin de criada. Eran faldras longas e negras, con rebereteados en púrpura vaticana. Unha certa "Epístola de Santiago Apóstolo aos salmóns do río Ulla", que publicou o amigo Cunqueiro con ilustración de Urbano no Sábado Gráfico, parece que anoxou a certo crego puritano e amigo dos militares.
–Daquela –continuou Lugrís–, optamos por embarcar. Un día, cando nos dirixiamos con rumbo ás illas Svalbard, detivémonos a contemplar un arquipélago de lombos vermellos e dourados que viaxaba maxestosamente en dirección leste sur leste. Era un espectáculo nunca visto, tal cantidade de baleas xuntas e dunha raza descoñecida. Entón escoitámolas falar entre si. Mudaban de lingua conforme mudaban de tema. Como no noso barco ían mariñeiros de distintas nacións, acabamos por entender case todo. Cóntalles, Alvarito, cóntalles como recitaban a Rimbaud ou como retrucaban a Hegel. Eh, compañeira, serviríasme outro tinto mencía, por favor?
–Carmiña, hoxe non canta a Italiana?
–Vaia, por fin te escoitamos.
–Hoxe non poderá ser, don Álvaro. Está un pouco sentida da gorxa, non lle prestan estas humidades. Ademais, está don Xosé Manuel tocando o piano, a todos nos gusta escoitalo.
–Se non canta a Italiana, é un día perdido. Nada hai máis triste que non oír cantar unha serea.
–Daquela, Carmiña, sírvenos unha boa fonte de chocos para toda a concorrencia, convido eu. Con patacas de Xinzo, como lle gustan a Alvarito, e que estean ben entintadas. E unha rolda xeral de mencía para aliviar a melancolía. Paréceche ben, mestre?
–Paréceme perfecto. Como dicía o sabio, "comamos e bebamos, que mañá morreremos".
–En realidade, prefeririamos unha boa fonte de sereas, pero...
–Un comentario moi impropio do teu cranio privilexiado, querido Paco –dixo María Xosé Queizán, que acababa de achegarse desde unha mesa próxima xunto con Xohana Torres e Bautista Álvarez–. Non deberiamos compartir mesa convosco por actitudes deste tipo.
–Mais como en París e en Madrid non saben de mencías nin de chocos nin de patacas de Xinzo, en canto volvedes pola terra pódevos a nostalxia, non si?
–Aí loces mellor a túa intelixencia.
–Eu, o peor que lles vexo ás sereas –engadiu Torres– é que nin son de todo peixes nin de todo mulleres. No fondo, teñen que ser seres desgraciados. Talvez por iso cantan, por desesperación. Vós, que sabedes tanto de sereas, poderiádesme sacar dunha dúbida? Polo lado do peixe, que clase de peixe son? Pescada? Solla? Congro? Porque segundo sexan un ou outro, terán distinto comportamento e distinta vida.
–Hainas de moitas razas, coma entre nós –explicou Cunqueiro con voz pausada–. E non só son variadas na parte píscea, tamén na humana. Eu escribín sobre a serea con barba e pequenos corniños de coral que coñeceu o príncipe viquingo Jon Einarson cando regresaba ao seu país desde Viveiro en dorna para negociar a devolución do castrón de ouro, un dos tres que se gardaban no tesouro da catedral de Lugo, que os seus homes roubaran dez anos antes. Era serea barbada e cornuda, e mais era muller de corpo ben formado e voz engaiolante, coma as gregas. –Vostede escoitou cantar algunha vez unha serea?
–Parvadas. Don Álvaro só ten orellas para escoitar a Italiana. E ollos. E se puidese, mans. Ha, ha, ha...
–Xa estamos.
–Querido amigo, como podes dicir iso? Nós xa non temos anos para nos namorar, lembra o que deixou escrito Castelao. Para iso, estes mociños, que andan a velas vir. Mira o Darío Xohán, como abre os ollos.
–Non fagas arrubiar o rapaz, que me está a axudar na editorial e necesita todas as enerxías... –Xosé María Álvarez Blázquez, que acababa de chegar, pousou sobre a mesa unha decena de libros en cuxa portada figuraba o título Retorno a Tagen Ata–. Velaí a tendes; con permiso de todos os presentes, a novela de máis vigor e contido que se escribiu nos últimos tempos. Acaba de saír do prelo e honra a nosa literatura e a todos nós.
Os libros circularon de man en man dando lugar a comentarios diversos.
–Seguro? –preguntou Bautista Álvarez–. Non será outra ladaíña nihilista? Estamos fartos de nihilistas e de andrómenas decadentes, o que necesitamos son obras que ilusionen, que dean resposta ás reclamacións das masas.
–Tagen Ata? Rotbaf Luden? De onde saca estes nomes? Ulm Roan... Parecen querer dicir algo.
–Ferrín vive xa cun pé no futuro. El viu o libro?
–Quizais veña logo por aquí. Sabes algo, María Xosé?
–Estará a piques de chegar. Leva semanas ás voltas con papelorios e leas xudiciais. Non nos deixan en paz.
–Malditos fascistas...
O pianista rematou a interpretación xusto cando a recendente fonte de chocos se achegaba á mesa.
–Fáganme un sitio, por favor. Aproveitemos unha vez máis a xenerosidade do amigo Lugrís, que sempre acerta a conciliar a maxia coas necesidades mundanas.
–Beiras, como andan as cousas por Santiago?
–Revoltas, como en todos os sitios. Como en Vigo. A Universidade ferve, en calquera momento estoupará. Tamén en Ferrol se vive un grande movemento nas fábricas, como nunca antes se viu.
–Agora, desde a secretaría xeral do partido, terás unha visión clara da situación. Cres que imos polo camiño adecuado? Canto vai durar isto?
–Durará o que nós queiramos que dure. Está nas nosas mans.
–E esa tese que preparas? Disque significará un punto e aparte na política e na economía galega.
–Coido que poderá saír o ano que vén. Titulareino O atraso económico de Galiza. É un traballo rigoroso, espero que sexa tamén útil.
Nese momento, entrou no bar Méndez Ferrín. Pendurou o abrigo, saudou e colleu o libro que lle achegaba o editor.
–O teu Retorno a Tagen Ata. Parabéns, amigo.
–Grazas.
–Como estás? Tratáronte ben na Audiencia?
–Na Audiencia non tratan ben a ninguén. Non están para iso.
–Carmiña, dáme un deses vasos para lle servir viño.
–Pero aquí estamos a gusto, estamos a salvo do frío. E da Terra Ancha.
–Tes razón. Garda o libro agora e aproveita os chocos que quedan. Os moi voraces deron conta da fonte en menos do que leva dicilo.
–Propoño un brinde –dixo Beiras erguendo a copa–. Polo irmán Pablo Neruda e o seu ben merecido Nóbel.
–E outro polo irmán Jim Morrison, que acaba de emprender a derradeira viaxe –engadiu Ferrín.
–Ese quen é? Outro nihilista?
Cunqueiro chamou a dúas cativas que acababan de entrar no establecemento e pasaban á súa beira.
–Matilde, que tal vai todo?
–Moi ben, don Álvaro. Veño do colexio.
–E esta amiga?
–Chámase Cuquis. Empezou este ano a estudar nas xesuitinas. Quedará comigo ata que a veña buscar a nai.
–Moi ben. Tendes que estudar moito, para serdes persoas de proveito algún día.
–Si, don Álvaro. Eu xa sabe que quero ser mestra.
–Mestra, iso está moi ben. Ensinarás outras persoas a vivir e a coñecer o mundo. Matilde, cres que poderás convencer a túa nai para que cante algunha cousa?
–Non o creo, está mala da gorxa. Pero direillo. Adeus.
–Velaí a xuventude. Que será deles no mundo que lles deixamos?
–Se estudan nas xesuitinas, acabarán de monxas, seguro.
–Non o creo. A maioría de nós estudamos entre curas, e xa vedes.
–Ao mellor, acaban de sereas.
–Ou serán mulleres e homes libres e conscientes nun mundo novo. Os medos que nós pasamos teñen que servir para algo.
–E que dirán de nós no futuro? Nese momento, entre o caloroso aplauso dos seareiros que a aquela hora enchían completamente o local, apareceu Adelina Patrizia Vilas, a Italiana, e subiu ao escenario. O dono do bar, Pablo Dosil, anunciou que a súa esposa ía cantar en agradecemento aos seus fieis amigos, mais que lle debían desculpar que non fosen máis de dúas ou tres cancións por non ferir a súa delicada gorxa. O piano volveu soar e coas súas notas mesturouse a voz sensual e cadenciosa e estendeuse por todo o aire da sala.

(Máis sobre "Bar La Italiana" en O Xardín das Pedras Flotantes)

(Sobre o Bar La Italiana)

[...] Nunha das súas paredes, Urbano Lugrís pintou un magnífico cadro mariñeiro e surrealista como compensación polas infinitas consumicións que non pagara.
Pablo e Adelina Patricia non tiveron máis fillos que Matilde, e a ela dedicaron todo o seu cariño e desvelos. Rompendo a tradición familiar, Matilde desentendeuse do mundo da escena e cursou estudos de Maxisterio, diplomándose como mestra de Educación Xeral Básica.

O Xardín (páx. 56)

2 de fev. de 2009

Flor da xunqueira

–Podo remar?
–Claro, tes que aprender. Non está ben que reme eu e ti vaias aí estomballado. Non é propio dun heroe protector de damas.
Custoume esforzo ao principio manter a dirección, pero tras varios choques contra as beiras e outros tantos comentarios burlóns da miña amiga, acabei por conseguilo.
Se fermosa era de seu aquela rede irregular de canles que parcelaban a vasta masa herbácea do humidal, máis fermoso era flutuar paseniño entre o espello calmo da auga, a mesta selva de xuncos, salicornias e festucas, cebas e carrizos, e a luz neboenta da tarde invernal. Anabel, concentrada na maxia da paisaxe tanto como nos seus pasadizos interiores, deu en estender os seus recordos mariñeiros ás singraduras que, nun remoto pasado, a levaran máis dunha vez aos mares do profundo, ou declamaba versos de almirantes poetas famosos, ou regalaba treitos de silencio marcados polo enigma da súa beleza indefiníbel. Eu, esquecido do lixeiro frío, procuraba só manterme entregado a unha contemplación marabillada e reverente. A súa voz, a vexetación, os cínifes e libeliñas, a auga clara, a dourada area, os bancos de larvas e algún que outro cangrexo que asomaba baixo as pedras, os sons distantes da cidade, o aire, todo era fermoso, todo tiña un significado; a sensación era a dun soño. Non me sentía así desde que de neno cabalgaba pola montaña nos cabalos do Paderna, o panadeiro.
Despois dun longo tempo sen falar, pregunteille:
–Ti sabes cabalgar?
–Claro. E voar en vasoira.

O Xardín (páx. 230)